Skorupa ziemska zbudowana jest ze skał, a skały – z minerałów.
Minerały są to najmniejsze naturalne składniki skorupy ziemskiej (zwykle w stałym stanie skupienia) o określonym stałym składzie chemicznym i stałych cechach fizycznych. Najczęściej są to związki chemiczne, rzadziej – pierwiastki lub mieszaniny związków chemicznych.W przyrodzie występuje około 4 tys. znanych minerałów, a spośród nich około 200 to minerały skałotwórcze – główne składniki skał. Pierwiastkami wchodzącymi najliczniej w skład minerałów i tym samym litosfery są: tlen, krzem, glin, żelazo, wapń, magnez, sód i potas.
Minerały można charakteryzować za pomocą ich cech fizycznych:
- barwy (są minerały barwne np. grafit – czarny, bezbarwne, zabarwione lub wielobarwne),
- twardości (jest to opór, jaki stawia minerał rysującemu go ostrzu), do określania twardości służy 10 – stopniowa skala Mohza, w której 10 minerałów wskaźnikowych pozwala poprzez przyrównanie do nich wyznaczyć stopień twardości,
- przezroczystości,
- połysku,
- łupliwości.
Skała jest to zespół różnych minerałów (skały wielomineralne) lub wielu minerałów jednego rodzaju (skały jednomineralne), który powstał w sposób naturalny.
W zależności od sposobu powstania skały dzielone są na trzy grupy: magmowe, osadowe i przeobrażone.
Skały magmowe powstały z zastygania magmy, czyli płynnej, bardzo gorącej masy skalnej. W zależności od warunków zastygania magmy dzielimy je na skały wylewne (magma zastygła na powierzchni Ziemi) i głębinowe (magma zastygła w głębi Ziemi). Skały wylewne są skrytokrystaliczne, co oznacza, że minerały nie są widoczne „gołym okiem”, lecz można je rozpoznać pod mikroskopem. Skały wylewne powstają, gdy magma zastyga na powierzchni Ziemi, w niskiej temperaturze, w niskim ciśnieniu i bardzo szybko. Wskutek tego kryształy nie zdążą się wykształcić i są bardzo drobne. W ten sposób powstaje np. bazalt (czarna skała). Skały głębinowe są jawnokrystaliczne, czyli minerały są duże i wyraźnie widoczne. Skały głębinowe powstają, gdy magma zastyga powoli, stopniowo spada jej temperatura i panuje podwyższone ciśnienie. Składniki magmy mogą wówczas się wykrystalizować. Do skał głębinowych należy: granit, dioryt, sjenit, gabro. Do skał magmowych należą jeszcze skały porfirowe, które powstają najpierw jak skały głębinowe (tworzą się duże kryształy), a następnie zostają wyrzucone na powierzchnię Ziemi, gdzie w wyniku gwałtownego spadku temperatury pozostałe składniki przyjmują postać skrytokrystaliczną. Wygląd takiej skały określany jest jako „ciasto skalne”. W zależności od zawartości krzemionki w magmie skały magmowe są również dzielone na: kwaśne (zawierają od 60 do 80% krzemionki), np. granit i zasadowe (zawierają od 45 do 60% krzemionki), np. bazalt, gabro.
Skały osadowe powstają na dnie zbiorników wodnych lub na powierzchni Ziemi wskutek: osadzania się materiału pochodzącego z niszczenia innych skał (skały okruchowe), osadzania się szczątków organicznych (skały organiczne), wytrącania się substancji rozpuszczonych w wodzie (skały chemiczne). Skały osadowe okruchowe mogą być luźne (np. piasek, żwir) lub scementowane tzw. spoiwem (piaskowce, zlepieńce). Proces powstawania skały zwięzłej lub litej ze skały luźnej nazywany jest diagenezą. Piaskowiec jest to scementowany piasek, a w zależności od spoiwa piaskowce mogą być żelaziste, gliniaste, wapienne lub najtrwalsze – krzemionkowe, czyli piaskowce kwarcytowe. Zlepione spoiwem większe okruchy skał tworzą zlepieńce. Gdy spojone są ziarna kanciaste zlepieńca nazywamy brekcją (druzgotem). Do skał okruchowych należą również iły, składające się z pyłu kwarcowego, pyłu miki oraz bardzo drobniutkich ziarenek pochodzących z rozkładu skaleni. Iły z domieszką piasku i mułu nazywamy gliną, a z domieszką cząstek wapiennych – marglem, natomiast drobniutki pył kwarcowy z domieszką iłów i pyłu wapiennego to less. Skały osadowe organiczne powstają z:
- organizmów roślinnych wskutek rozkładu substancji roślinnej w warunkach beztlenowych: torf, węgiel brunatny, węgiel kamienny lub gaz ziemny, ropa naftowa, asfalt i ozokeryt (wosk ziemny),
- nagromadzenia szczątków organizmów zwierzęcych: wapienie( wapienie muszlowe z muszlowców, wapienie krynoidowe z liliowców, wapienie koralowe z koralowców, wapienie numulitowe z otwornic), kreda (z pancerzyków otwornic), opoka (z pancerzyków otwornic i szkieletów gąbek).
Są również wapienie pochodzenia roślinnego: wapienie litotamniowe, powstałe ze zwapniałych szkieletów wodorostów. Poza tym są skały składające się z części mineralnych i organicznych, np. dolomity, margle. Skały osadowe chemiczne tworzą się jako osady wysychających słonych jezior i zatok morskich (sól kamienna i sole potasowe, gips, anhydryt).Skały przeobrażone (metamorficzne) powstają wewnątrz skorupy ziemskiej wskutek metamorfozy skał magmowych lub osadowych pod wpływem działania wysokiego ciśnienia i wysokiej temperatury. Metamorfoza skał polega na zmianie struktury skalnej oraz zmianie ich składu mineralnego i chemicznego (bez upłynniania). W wyniku przeobrażenia wapieni powstają marmury, z granitu – gnejsy, a z piaskowców kwarcowych – kwarcyty. Jeżeli do przeobrażenia skał dochodzi w strefie kontaktu z intruzją gorącej magmy to jest to metamorfizm kontaktowy, a jeżeli w trakcie przemieszczania się skał w głąb – to mówimy o metamorfizmie regionalnym. Cechą budowy wewnętrznej (tekstury) skał metamorficznych jest uporządkowane i ukierunkowane ułożenie minerałów.
(Źródło: wiki.wolnepodreczniki.pl/Geografia)
Czynniki zewnętrzne wpływające na niszczenie skał:
– wietrzenie – proces rozpadu materiału skalnego pod wpływem wiatru, wody, różnic temperatur oraz roślin i zwierząt. Gdy następuje niszczenie bez zmiany stanu chemicznego, mówimy o wietrzeniu mechanicznym.
Animacja – cykl skał;
